Gezi Sonrası Kır

Kır tüm dünyada artık daha kritik bir önem taşıyor.  Nüfus artışı bir sorunsa da, asıl sorun artan tüketim (pompalanan ‘ekonomik büyüme’ modelleri).  Ön görülmez sonuçlarıyla iklim değişikliğine karşı yeni tüketim ve üretim tasarımları gerekiyor.

Kır – kent nüfusunun dengesizliği, yatırımların sanayileştirdiği köyler, geleneksel kır yaşamındaki erozyon ve toprağa ilişkin binlerce yıllık kültürün erimesi… Ve bunların az ötesinde, henüz tam hissedemediğimiz, yapay zeka tehditi.

Anadolu’nun fotoğrafı, dünyadan örnekler…

Bu akışı terse çevirmek mümkün mü? Kırsal alanın gerçek sahipliği kime ait? Anadolu coğrafyasında tarihsel köylülüğün dönüşümü neyi ifade ediyor?

Gezinin toplum üzerinde yarattığı umut dalgası ve kırdaki yansımaları; bu sürecin yarınlarındaki sosyal, bilimsel, ekonomik çözüm olasılıkları…

Bu kitap bir sorgulama, hep birlikte yazma çabası. Önerilerindeki olası kusurlar insan elindeki önüne geçilmez acemilikten kaynaklı olabilir. Arıların, meşelerin, dağın ve suyun bilgeliği bu yüzden bir alternatif değil, okunması ve anlaşılması gereken.

 

 

Açık kaynak, anonim, dinamik (e-kitap), rehber nitelikli bir kitap yaratmak…

Olası bölümler:

– Kırsal fotoğraf
– Yerellik ve kırsal özgürlüğün sorumluluğu
– Etkileşimde yanılsamalar, algılar, gerçekler
– Dönüşümün gücü
– Katma değerli, basit yaşamlar

 

Olası bölümlerin açıklaması:

– Kırsal fotoğraf: bugün kırsaldaki insan profili. köy nedir? köylü nedir? küresel kır sorunları. iklim değişikliğinin tarım üzerinde etkileri. beklentiler. göç. ekonomik ve sosyal durum. devletin kırsala bakışı. Anadolu ve dünyanın diğer coğrafyalarından örnekler.

– Yerellik ve kırsal özgürlüğün sorumluluğu:

– Etkileşimde yanılsamalar, algılar, gerçekler

– Dönüşümün gücü

– Katma değerli, basit yaşamlar: yerel ekonomilerin güçlenmesi için katmadeğerli-geleneksel ürünler üretmek, tüketimin yeniden tasarlanması, basitleşen yaşamın kalite kriterleri, yeni yaşam formları yaratmak.

 

Kitaba destek vermek isteyenlerin görüşlerini almaktan memnuniyet duyarız: info@toprakana.com.tr

Şehirden kırsala hareket’ dönemine ait notlar:

 

Kategorik yaklaşımlar sevimsiz olabilse de, şehirden köye inenleri ayırabileceğimiz en az beş farklı motivasyondan bahsetmek mümkün:

1. Yatırımcı Modeli

Kentte farklı iş alanlarında faaliyet gösterirken, “geleceğin işleri tarımdan geçiyor!” tüyosuna kulak verip, kırsala iş çantası ve fizibilite raporları ile birlikte gelenler. Hedefler arasında, ucuza arsa kapatmak, monokültür ve sanayi tipi tarımsal veya hayvansal üretimler yer alabiliyor.

2. Yazlıkçı ve Emekli Modeli

Uzun yıllar güneş ve deniz tatillerinde kalabalıktan ve fabrikasyon hizmet anlayışından sıkılan, sakin bir köyde, taş veya kerpiç evinde sessiz, huzurlu bir tatil veya emeklilik hayatının hayalini kuranlar. Hedefler arasında, herkesten daha yüksek bir bahçe duvarı ve içinde köyün yegâne yüzme havuzu yer alabiliyor.

3. Dede’den Miras Modeli

En son ilkokulda ziyaret ettiği köyde, dedesinden kendi hissesine henüz düşen mirası görüp “köyümüz meğerse ne güzelmiş!” farkındalığında dede evini onarıp kalmaya karar verenler. Dede ve nineleri hakkında eski hatıraları dinleyerek, köyün büyüsünde şehir acısını unutanlar olabilse de, köylünün hazır güvenini ticari anlamda istismar edenlere rastlanabilir.

4. Eğitimci Modeli

Ekoloji ve sağlıklı yaşam değerlerini gözeten farklı alanlarda (organik tarım, ekolojik mimari, permakültür, yoga, masaj, yemek yapımı, doğal otlar – mantarlar, yürüyüş, tırmanma, vb) eğitim veren dernek, enstitü, vakıf şeklindeki yapılaşmalar. Hedeflerinde çoğu kez köylünün değil, şehirlinin eğitimi yer alıyor. Etkinlikler sürecinde, köylünün işlevselliği sadece yemek ve konaklama hizmetleri vermek olmamalı. Eğitimi alan ve verenler arasında köylünün payı neden şehirlinin altında kalsın? Kırsalda yer alan dernekler çoğu zaman AB kaynaklı paraları ne ölçüde gerçek amacına yönelik harcıyorlar? Kırsalın yeni yeşeren gücünde “biz bize” motifler yerine “hep birlikte” anlayışı esas olmalı.

5. Köylüleşim Modeli

Kentte sürdürdüğü işlerden sıkılan, bazen işini batıran, kentte sürdürülemezliği yaşayanların hayallerini süsleyen köyü bularak köylüleşmeye karar verenler. Kısa süre içinde köylülere kahve sohbetlerinde ders verme hatasına düşmeyenler köyde varlıklarını sürdürme şansını arttırıyor. Hedeflerindeki hayalin belirsizliği köy ile entegrasyon kadar, aile düzenleri açısından da zorluklar oluşturuyor.

Bu kategorileri genişletmek mümkün. Örneğin genç nesil içinde gelişen “gönüllüler”, dağ-taş demeden tırmanıyor, zor koşullarda konaklıyor, köylünün işlerine yüreğini de katarak el veriyor. Karşılığında dostluk ve deneyim kazanıyor; birçoğumuzun fark etmediği kırsal renkliliği ruhuna katarak şehirlerine dönüyorlar. Belki tüketim anlayışlarında bir değişim oluyor. Belki ilk kez yerel tohumları, küçük çiftçileri, yerel ürünleri yakından görüyor ve şehrin standart nimetlerini daha çok sorgulamaya başlıyorlar. Gönüllüler başlı başına yeni bir toplumsal sınıf olmaya aday…

Kategorilerin ötesinde, farklı amaç, umut ve hayallerle şehirden köye inenlerin kırsal alanda oluşturduğu ve ortak paydalarda buluşan değişimi 4 ana başlıkta toplamak mümkün.

Konunun derinlemesine giden soyut detaylarında biraz yavaşlayıp, farklı bir örnekleme üzerinden devam edelim…

 

Entelköy Efeköy’e Karşı…

Birçoğumuz izledik Yüksel Aksu’nun “Entelköy Efeköy’e Karşı” filmini. Yüksel Aksu’nun senaryosunu yazıp yönettiği filmde, Bafa Gölü’ne komşu köye yerleşmek üzere “şehirden köye inen” bir grup insan ve orada yerleşik köylü arasında doğan ilişki ve ikilemler anlatılmış.

Kesinlikle acemice yapılan bir kurgu değil. Belgesel niteliği var. Filmde yer alan olaylar, tavırlar, diyaloglar ve endişeler üzerinde düşünmeye değer…

Kritik olarak nitelendirilebilecek ve bugün yaşadığımız süreçte maalesef oldukça gerçekçi olan bazı sahne ve tabloları şöyle sıralayabilirim:

– Eko-köy grubunun “yaşamak“ için geldikleri köyde öncelikle bir AB projesi gerçekleştirmeyi hedeflemeleri; köyün kendileri için barındırdığı yaşamsal sürdürülebilirlik risklerini ve zorluklarını sonradan fark etmeleri veya henüz fark etmemiş olmaları.

– Köylü tarımsal üretim konusunda çok dertli. Bölgede oluşabilecek her türlü alternatif ekonomi kendileri için bir nimet gibi gösterilmekte. Bir yanda kurulması hedeflenen bir termik santral, diğer yanda ise şehirden köye inenlerin önerdiği eko-turizm etkinliği birer kurtuluş reçetesi gibi.

– Kurulacak termik santral şirket yetkililerince köy muhtarı ve köylülere anlatılırken, bu süreçte projeye kaymakamın görev sorumluluğunu aşan şekilde destek vermesi.

– Şehirden gelen Entelköy grubunun çevreci ve barışcıl duygularına rağmen, “eğitimli” vasıflarının eşliğinde, baskın (dominant) olma dürtüsünden vazgeçememesi.

– Köylünün tez karar veren, olayları ve konuları çok sorgulamayan aceleci kimliği.

– İki insan grubunun özündeki benzerliklere rağmen karşıt güç gibi hareket etmesi.

– Köyün delisi gözüyle bakılan Aşırı’nın, Bakan tarafından ziyareti sonrası köylüden itibar görmesi. Bir başka “saygın” kişi tarafından fark edilmesi koşulunda, insani değerlerinin göklere çıkarılması.

– İşlerin, AB fon anlayışında “projelendirildiği” için daha saygın hale gelmesi.

– Devlet yetkililerinin Entelköy grubuna daha çok saygı duyması.

Bu listeyi uzatmak mümkün. Ancak bu aşamada bir eleştirel bakış açısı akla geliyor: Filmin belgesel niteliğinde eksik kalan perspektif nedir? Haklı ve doğru olan taraf sadece Entel köylüler mi?

 

 

 

 

 

 

 

… Niçin gerçeğin sadece bir kısmı?

Daha önce önerdiğimiz beş kategoriyi dikkate alırsak, filmde şehirden köye inen Entelköy grubu için şöyle bir oransal tanım önerebiliriz:

% 40 Yatırımcı Modeli

% 40 Eğitimci Modeli

% 20 Köylüleşim Modeli

Entelköy grubunun yaşam hayali diğer önceliklerin gölgesinde, köylünün ve köy coğrafyasının güncel sorununu anlamak, tanımak ve çözmeye yönelik bir çabada değil. Onun yerine, köyün potansiyelini populist bir şeye dönüştürme aceleciğine girişiyor: Organik Tarım ve AB Destekli Eko-turizm.

Bu ve benzeri yaklaşımlar, bir yüzyıldır kentin köy üzerindeki baskısı üzerinde düşünen, araştıran ve yazan Henri Lefebvre, Manuel Castells ve David Harvey gibi bilim insanlarınca da çok önemsendi.

Geçtiğimiz aylarda İstanbul ve Ankara’da kent hakkı ve gerçeği hakkında bir dizi seminer veren David Harvey ⁽¹⁾  şu sözleri meselenin özüne ışık tutuyor:

“İçinde yaşamak zorunda kaldığımız bir kent dünyası yarattık. Ve bu dünya ile birlikte kendimizi de tekrar yarattık. ‘Nasıl bir şehir istiyoruz?’ sorusu ‘nasıl bir insan topluluğu olmak istiyoruz?’ sorusundan ayrı düşünülemez. (2008)”

Bir başka ifadeyle, insan olarak kentin yapısal zorluklarından ve etik sorunlarından uzaklaşmayı ve bazılarımızın ‘ütopya’ hayalinde sarıldığı kırsal üzerindeki etkisi, aynı insan olarak kaldığımız sürece sadece bir hayalkırıklığı değil, kırsalın da yaşam değerleriyle kentleşmesine doğru bir yön almasına sebep oluyor.

Şehirden köye inmenin biraz kitap ve biraz ev eşyası ile biçimlenmesi bu başlangıcı yetersiz kılıyor. Eğer kırsalın sosyal-kültürel öz kimliği o yaşamın sürdürülebilirliğinin bugüne dek bir teminatı olmuşsa David Harvey’in de ifade ettiği gibi ‘kent hakkı, kırsal alana tarımsal işten, ikinci eve ve köy turizmine dek uzanan görüngüler sayesinde artarak egemen olan’ bir işlevselliğe dönüşmemeli. Kentte aldığımız eğitimin ve o alana ait reflekslerin kırsal üzerinde yıkıcı etkileri olabileceğini çoğumuz fark etmiyor.

Köylüleşim Modelini şehirden köye inenlerin içselleştirmesi sadece basit bir alternatif değil; aslında hakiki bir zorunluluk. Kişiler diğer modellerdeki amaçları esas olarak hedefleseler de, yeni yaşamlarının oransal reçetesinde köylüleşime hak ettiği payı verilmeli. Aksi takdirde, kırsal gerçeğin yaşamlarımıza dokunmasında ve bu yeni yaşamın sosyal bir güven duygusuyla yeşermesinde rol oynayacak kritik etkileşim bir türlü başlayamıyor. Hatta müdanasızca, kırsal gerçeği tanımadan değiştirmeye çalışıyoruz.

Yavaşlamak ve durmak

Gözlem yapabilmek sadece durarak mümkün. Şehirden köye inenler önce yavaşlayarak ve sonra bir süreliğine durarak yeni yaşam alanlarını anlayabilir, tanımlar ve böylelikle kendilerini yeniden biçimlendirmeye başlayabilirler.

Farklı moleküler yapılar gibi, birbirini itmek veya Entelköy-Efeköy örneğindeki “karşı” olmak yerine, şehirli ve köylünün uyumlanmaya başlaması kırsal sürdürülebilirliğin bundan sonraki yegâne koşulu.

Yüksel Aksu’nun çekmeyi planladığı ikinci Entelköy-Efeköy filminde umalım ki hızlı projeler, hızlı ekonomik mucizeler yerini yavaşlamaya ve birbirini daha dostça tanımaya ve samimi bir yaşam paylaşımına bıraksın.

Değişik perspektiflerle şehirden köye inenlerin yolculuğu için zannediyorum bir kılavuz hazırlamaya başlamak iyi bir fikir olabilir. Lonely Planet gibi basit, ancak noktasal doğrulara dikkat çeken bir rehber. Her birimizin o rehbere katabileceği ve aynı rehberden öğreneceği çok şeyler olacak; sadece kırsal için değil, şehirle vazgeçilmez bağları bulunan birçoğumuz için bu tavır kıymetli.

 

Bazı kavramların tartışılması

Eko-köy; dünyada ve Türkiye’de köylerin durumu, “eko-köy” kavramının çıkış sebepleri, Türkiye’de uygulama modelleri.

Permakültür; köy ve köylünün bu kavramla tarihsel ilişkisi, yeniden yapılanma sürecinde eğitim anlayışı, şehirde permakültür – köyde permakültür.

Organik Tarım; doğa dostu olabilmek, endüstriyelleşen organik tarım, köylünün uyumlanabilmesi, konvansiyonel tarımdan geçiş süreci.

Kırsal yaşam; şehirlinin ideali ve geleneksel köy hali mukayesesi, köylünün yeni hayalleri, topluluk entegrasyonu, sürecin hızı ve istikameti.

Şehirden Köye İneceklere Öncelikli Kısa Rehber

a: SAKIN YAPMAYIN

– “İllâ ki benim de köyde bir yerim olsun” diyerek, yaşamsal koşulları ve hedefleri iyice tanımlayamadan yer satın almaya karar vermek. Örneğin, sadece modern türlerden oluşan 10 dönümlük bir Elma bahçesi alıp, sonra masrafını bile çıkaramayan, hastalıklardan kurtulamayan o kadar Elma ağacına nasıl bakılabileceğini kestirememek; veya yer alımında karar aşamasında eş ve çocuk durumlarını göz ardı etmek.

– Haftasonu gibi kısa süreli bir seyahat fırsatında, az sayıda insanın önerilerine göre araştırmak ve beğendiğiniz yeri tüm koşullarını tam anlayamadan (teyit edemeden) satın almak. Örneğin, bir tek komisyoncunun önerisiyle, arazideki kuyuya veya akan suya kanıp, dört mevsim su olacağını zannetmek.

– “Benim uğraşacak fazla vaktim yok, arkadaşlar bu işi nasıl olsa biliyor!” diyerek komünal yapılara katılım konusunda aceleci davranmak. Birlikte olacağınız insanları iyice tanıma fırsatı yaratmamak.

– Satınaldığınız arazide tarımsal faaliyet yöntemleri konusunda çabuk karar vermek. Örneğin, araziye iş makinası sokarak düzlemek, mevcut bitki örtüsü ve ağaçları tamamen temizlemek.

– Seçici davranıp köydeki işlerinizi sadece 1 veya 2 kişiye yaptırmak; köy dışından kişilere iş vermek.

– Köyde kahveye çıkmamak veya az sayıda insanla sohbet etmek.

– Köyde oturmayı planladığınız evi kendi zevkinize göre yaparken, yerel mimari ve yerel malzeme imkanlarını dikkate almamak.

– Su kullanımı, hayvanların barınma yerleri, malzeme ve araçlar konusunda komşuların haklarını ve konumlarını göz ardı etmek.

– Standart yövmiye ve ödeme alışkanlıklarının dışında davranmak.

– Çevrenizdekilere mavi boncuk dağıtmak.

 

b: ÖNERİLİR

– Yıllık tatilinizin en az 10 gününü beğendiğiniz bölgeye ayırın. Olabildiğince çok sayıda insanla tanışın. Özellikle bölgeye sonradan gelenleri unutmayın; onların yaşadığı sorunlara iyice kulak verin.

– Az konuşun; ders vermek yerine bol bol dinleyin (bölgeye taşındıktan sonra da 1 sene kadar).

– Yaşam heyecanlarınızı düşünün. Yerel halktan duyduklarınızı, öğrendiklerinizi kendi hayallerinizle harmanlayın.

– Bölgede daha önce kimsenin yapmadığı birşeyi planlıyorsanız en az 3 kez daha dikkatli düşünün. Yerel yönetim idarecilerinle de tanışıp, fikirlerini alın.

– Kendinize ait hissettiğiniz bir toprak bulursanız çok küçük pazarlıklar yüzünden o fırsatı kaçırmayın. Sonuçta “yaşam” alıyorsunuz; ticaret yapmak değil önceliğiniz.

– Tek tip ağaç veya tek tip sebze gibi üretimler yerine, kendinize yetebilirliği azami seviyeye taşıyacak üretim desenlerini planlayın. Hepsi birden başlamasa da, üretim alanlarınızı buna göre değerlendirin.

– En çok sayıda size benzer kişinin bulunduğu köy yerine, o köye biraz mesafesi olan farklı köyleri tercih edin.

– Yerel yaşam tercihlerini anlamak; köyün asıl sahibi olan köylü ile aykırı görüş ve davranışlar konusunda tartışmalara girmemek, iddiacı olmamak.

– Toprak kadar köylü ile de dost olun. Olabildiğince daha çok kişiyle eşit mesafeler oluşturun. Kimse sizin için “bunun adamı, şudur” dememeli. Köylünün önerilerine daima kulak verin. Gerektiğinde de uyarın (daima sessiz kalmaz dostlar).

Şimdilik bu kadar… 🙂

 

 

——————————————————

(1) : David Harvey: Eser ve görüşlerine günümüzde en çok başvurulan coğrafyacıların başında geliyor. Halen, New York Şehir Üniversitesi’nde [City University of New York (CUNY] Antropoloji profesörü olarak öğretim görevlisidir. Postmodernliğin Durumu, Sosyal Adalet ve Şehir, Umut Mekânları, Paris – Modernitenin Başkenti, Sermaye Muamması ve Sermayenin Mekanları gibi kitapları türkçeye çevrilmiştir.

Dip not: Bu yazı Ekim 2012 tarihli EkoIQ dergisinde yayınlanan yazı, gelişmeler, deneyimler ve hayaller eşliğinde güncellenmektedir.